گزارش فعالیت گروه عرفان ادبی مرکز توسط جناب حجت‌الاسلام و المسلمین دکتر رضا نوروزی
دکتر نوروزی: انتشار فرهنگ‌نامه عرفان ادبی ما را از عرضه اصطلاح‌نامه آن بی‌نیاز می‌کند.
مصاحبه با جناب حجت‌الإسلام و المسلمین دکتر رضا نوروزی قائم مقام گروه عرفان ادبی مرکز پژوهشی دائرة‌المعارف علوم عقلی اسلامی
لطفا ضمن تعریف عرفان ادبی، هدف از تشکیل گروه عرفان ادبی در مرکز دائرة‌المعارف را بیان فرمایید؟
عرفان ادبی، ساحتی از عرفان اسلامی است که در آن احوال، مقامات، شهودها و معارف عرفانی با هدف انتقال احساسات و عواطف سلوکی و شهودی، به نحو احساسی و عاطفی و در چارچوب زبان ادبی و شعری بیان می‌شود. از آنجا که در میان انواع زبان‌ها و بیان‌ها، تنها زبان ادبی است که متکفل بیان احساسات و عواطف است، عرفا نیز برای بیان احساسی معارف و مقامات معنوی، به زبان ادبی روی می‌آورند و از چارچوب‌ها و قالب‌ها و اصطلاحات ادبی برای این هدف، بهره می‌گیرند و به این نحو عرفان ادبی پدید می‌آید.
عرفان ادبی به عنوان احساسی‌ترین و پرنفوذترین ساحت عرفان اسلامی در میان عامه مردم و نیز در میان سالکان و عارفان است. بر اساس همین نفوذ دامنه عرفان ادبی است که ترویج عرفان اسلامی بیشتر در بستر عرفان ادبی شکل گرفته است.
عرفان ادبی، مشتمل بر اصطلاحاتی با معانی بلند معنوی و عرفانی است. از سوی دیگر درآمیختگی عاطفه (جهات احساسی)، عقل (جهات شناختی) و حس (جهات بیانی) در این اصطلاحها و واژگان، پیچیدگی آنها را دوچندان می‌کند. ازاین‌رو، این اصطلاحها و واژگان همواره در طول تاریخ، در معرض کج‌فهمی و بدفهمی بوده و همین موضوع، سبب طرح شک و تردیدهای بسیاری در مورد عرفان و عارفان اسلامی شده است. با توجه به این اهمیت و نفوذ قوی واژگان عرفان ادبی و پیچیدگی آنها، بررسی معناشناختی این اصطلاح‌های عرفانی و ادبی ضرورت می یابد.
بر اساس این ضرورت، گروه عرفان ادبی در مرکز پژوهشی دائرة‌المعارف علوم عقلی اسلامی شکل گرفت و هدف از تشکیل این گروه، برشماری اصطلاحات و تعبیرات این ساحت از عرفان اسلامی، ارائه نمایی دقیق از حدود معنایی آنها و ترسیم نمودار نظام‌واره عرفان ادبی بوده است.
گروه عرفان ادبی در مسیر بررسی اصطلاحات این علم، چه مراحلی را طی کرده است؟
در گروه عرفان ادبی در اولین مرحله، فهرست نسبتا جامعی (حدود 60 اثر) از منابع ادبیات عرفانی تهیه شد این منابع شامل آثار شاعرانی است که غالباً از شعرا و عارفان سرشناس زمانه خود بوده‌اند مانند: دیوان سنایی، حدیقة الحقیقه سنایی، دیوان عطار، مختارنامه، مصیبت‌نامه، منطق‌الطیر، اسرارنامه، الهی‌نامه، دیوان شمس، مثنوی معنوی، دیوان حافظ، دیوان عراقی، دیوان جامی، دیوان صائب، دیوان بیدل و ... . این منابع طبق اهمیتی که داشتند مورد درجه‌بندی قرار گرفتند.
در مرحله دوم، کار اصطلاح‌یابی کتاب‌های درجه اول و دوم توسط افراد آگاه به آرایه‌های ادبی و مسلط به عرفان اسلامی 
انجام شد.
انجام شد.
در ادامه و در مرحله سوم، بررسی تفصیلی اصطلاحات و معانی گوناگون آنها بر اساس ابیات و شواهد متعدد آن و جایگاه آن در نمودار آغاز شد. در این مرحله با تشکیل شورای علمی گروه و طی جلسات متعدد این شورا، با رده‌بندی اصطلاحات، نظام‌واره عرفان ادبی ترسیم شد، به طوری که جایگاه اصطلاحات در این نظام‌واره مشخص شد.
لطفا رده‌های اصلی اصطلاحات عرفان ادبی را نام ببرید؟
در ابتدا اصطلاحات عرفان ادبی در شش رده «عاشقانه»، «مستانه»، «رندانه»، «سالکانه»، «وحدت‌مدارانه» و «زاهدانه» قرار گرفت ولی سپس با بررسی اصطلاحات جدید، رده جدیدی تحت عنوان «وجدمدارانه» به آنها اضافه گردید لذا هم‌اکنون هفت رده اصلی در عرفان ادبی تشکیل شده است، البته هر کدام از این رده‌ها دارای زیررده‌هایی هستند که تمام اصطلاحات نظام‌واره عرفان ادبی را به طور کامل دربر می‌گیرد.
چرا اصطلاح‌نامه عرفان ادبی منتشر نشده است؟
بعد از این که کار اصطلاح‌یابی به پایان رسید طبق قاعده باید اول اصطلاح‌نامه عرفان ادبی و در ادامه فرهنگ‌نامه و دائرة‌المعارف آن تدوین می‌شد، در این راستا اولین جلد اصطلاح‌نامه عرفان ادبی آماده انتشار گردید و برای ارزیابی در اختیار صاحب‌نظران قرار داده شد.
مجموع نظرات ارزیابان، مرکز را بر آن داشت که با تکمیل تحقیق‌های انجام شده محصول کار به شکل فرهنگ‌نامه عرضه شود.
سرانجام پس از تدوین جلد اول فرهنگ‌نامه، رونمایی اولیه هم صورت گرفت. البته هم قبل و هم بعد از رونمایی، مجدد این اثر در اختیار برخی از اساتید و صاحب‌نظران این فن قرار داده شد تا نظرات خود را نسبت به فرهنگ‌نامه اصطلاح‌نامه بیان کنند. شورای علمی مرکز هم در چندین جلسه‌ی نقد و بررسی، آن را مورد بررسی قرار داد. نتیجه مجموع دیدگاه‌های اساتید و صاحب‌نظران و مجموع بررسی‌هایی که توسط شورای علمی مرکز صورت گرفت این بود که ابهاماتی که در اصطلاحات پیچیده عرفان ادبی وجود دارد باتوجه به توصیحات اجمالی عرضه شده، رفع نمی‌شود لذا نحوه عرضه معانی اصطلاحات و توضیحات آن معانی، نیاز به بازنگری داشت، باید فرهنگ‌نامه به شکلی تدوین می‌شد که در آن نه تنها اصطلاح و شواهد آن ذکر شود بلکه معانی مختلف اصطلاح همراه با تحلیل‌های عرفانی تبیین شود.
در حال حاضر کار نگارش فرهنگ‌نامه در چه مرحله‌ای قرار دارد؟
بنابر ضرورتی که ذکر شد، تدوین فرهنگ‌نامه با تغییراتی آغاز گردید به این شکل که اصطلاحات طبق حروف الفبا از ابتدا بررسی شد و تمرکز محققین بر استحصال معانی اصطلاح همراه با تبیین و تحلیل عرفانی آن قرار گرفت.
تا کنون علاوه بر استحصال معانی اصطلاحات حروف «الف» و «باء»، مقالات فرهنگ‌نامه‌ای آن نیز نگاشته شده است و مرحله ارزیابی مقالات در حال انجام است. البته نوشتن مقاله، ارزیابی آن، اصلاح اشکالات ارزیابان و اخذ تأیید نهایی، نیازمند دقت‌های فراوان و فرصت کافی است. از طرفی چون کار با این گستردگی را (هم از جهت تعدد شاعران و هم تعداد اصطلاحات) کمتر شاهد بوده‌ایم، قدری کار با دشواری‌هایی مواجه است و لذا شاهد طولانی شدن مراحل تدوین فرهنگ نامه بوده‌ایم.
طبق برنامه‌ریزی گروه، فرهنگ‌نامه عرفان ادبی در چند جلد عرضه خواهد شد؟
پیش‌بینی اولیه برای فرهنگ‌نامه عرفان ادبی حدود 10 تا 12 جلد بوده است اما در عین حال تا جلد اول منتشر نشود، بیان نظر قطعی در این مورد ممکن نیست. کار ارزیابی مقالات تمام نشده‌است و در ارزیابی ممکن است حجم مقالات کاهش یا افزایش یابد لذا بهتر است تا انتشار جلد اول صبر کرده و بعد از آن برنامه‌ریزی دقیق‌تری برای تعداد جلدها و مقدار زمان احتمالی برای اتمام کار صورت بگیرد.
آیا اصطلاح‌نامه عرفان ادبی هم به صورت جدا منتشر خواهد شد؟
خیر، اصطلاح‌نامه در دستور کار قرار ندارد، چون آنچه که قرار بود در اصطلاح‌نامه ذکر شود در فرهنگ‌نامه آورده شد و کمبودی وجود ندارد، علاوه بر این که نگارش مقالات در فرهنگ‌نامه و توضیح معانی اصطلاحات موجب گویا شدن آن شده و ابهامات احتمالی برای مخاطب را برطرف می‌کند، بنابراین در حقیقت فرهنگ‌نامه جایگزین اصطلاح‌نامه شده است.
آیا نگارش مقالات دائرة‌المعارف عرفان ادبی هم در دستور کار قرار دارد؟
آنچه که طبق قاعده وجود دارد این است که بعد از تدوین اصطلاح‌نامه، فرهنگ‌نامه نوشته می‌شود، و بعد از فرهنگ‌نامه، دائرة‌المعارف شکل می‌گیرد. اما با توضیحاتی که داده شد، در مرکز دائرة‌المعارف، تدوین فرهنگ‌نامه در دستور کار قرار گرفته است اما این که آیا بعد از اتمام فرهنگ‌نامه، دائرة‌المعارف‌نویسی هم انجام گیرد، به شرایط و موقعیت گروه در آینده بستگی دارد. البته ناگفته نماند که با توجه تفصیل نسبی مقالات فرهنگ‌نامه در حال تدوین، بخش قابل توجهی از نیاز محققان به تبیین و تحلیل اصطلاحات عرفان ادبی تأمین می‌شود از این رو تا حدی جای خالی دائرة‌المعارف پر می شود و شاید نیازی به تدوین دائرة‌المعارف عرفان ادبی احساس نشود.
تاریخ مصاحبه: 1398/4/15
پیام‌رسان ایتا
پیام‌رسان سروش
مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) روی نقشه