حجت‌الاسلام والمسلمین محمد ایزدی‌تبار (مسئول گروه کتابشناسی و نمایه‌نویسی):

کتاب 7 جلدی«المعجم الموضوعی لمنتخب کتب الفلسفیة الاسلامیة» آماده انتشار است

لطفا در آغاز، محتوای علمی این اثر پژوهشی را اجمالاً معرفی بفرمایید

بسم الله الرحمن الرحیم با حمد و ستایش پروردگار عالمیان و سلام و درود بر پیامبر گرامی اسلام و خاندان پاکش خداوند منان را شاکریم که عنایتش را شامل حالمان کرد تا بتوانیم یکی دیگر از فعالیتهای پژوهشی مرکز دائرة المعارف علوم عقلی اسلامی را که نتیجه تلاش بی وقفه تعدادی از محققان بزرگوار مرکز است آماده عرضه نماییم. این محصول که چکیده و نمایه‌سازی تعدادی از منابع فلسفی است، شامل 25000 چكیده، 62000 نمایه ترکیبی و 1400 کلیدواژه است كه در مركز پژوهشی دائرة‌المعارف، با شیوه‌ای خاص تهیه شده تا در اختیار علاقه‌مندان علوم عقلی قرار گیرد.

در اینجا مناسب است هریک از این سه اصطلاح را به اختصار توضیح دهیم:

چکیده، عبارتی کوتاه و گویا از محتوای یک مطلب از متن است که با توجه به هدف چکیده‌سازی، ضوابط ویژه‌ای نیز در تهیه آن رعایت شده است.

نمایه، عبارتی کوتاه، گویا و بیانگر عنوان مطلبی علمی‌ـ کاربردی در متن مورد نمایه است که با آن، دستیابی سریع به موضوعات گوناگون متون امکان‌پذیر می‌شود.

كلیدواژه، واژه‌ای است برای دستیابی به نمایه، به عبارت دیگر كلیدواژه دلالت دارد بر موضوعی علمی كه در نمایه از جهتی مورد بررسی قرار گرفته است، خواه آن كلیدواژه یك اصطلاح علمی باشد یا اسم شخص یا فرقه یا مكتب یا زمان یا مكان و یا قاعده علمی.

ازآنجاکه هدف اصلی نمایه‌نویسی، امكان دستیابی كاربران به مطالب علمی متن مورد نظر است و استفاده آسان و سریع از نمایه‌ها از طریق كلیدواژه‌ها امكان‌پذیراست و دستیابی به نمایه‌ها بر اساس موضوعات علمی مورد نیاز، بدون كلیدواژه‌ها به آسانی امكان‌پذیر نیست، تعیین كلیدواژه نقش و اهمیت محوری دارد.

و در یک کلام می‌توان گفت هدف از همه اینها، آسان‌سازی، سرعت‌بخشی و جامعیت‌دادن به پژوهش‌های علوم عقلی اسلامی است.

مراد از «منابع منتخب» که در عنوان کتاب اشاره شده چیست؟

عناوین منابعی که در این اثر چکیده‌نویسی شده‌اند بدین شرح است:

1. متن الاشارات والتنبیهات/ ابن‌سینا
2. المبدء و المعاد/ ابن سینا
3. النجاة/ ابن سینا
4. شرح الاشارات و التنبیهات (به جز بخش منطق)/ خواجه نصیرالدین طوسی
5. قبسات/ میرداماد

و 29 اثر فلسفی از ملاصدرا که به شرح زیراست:

1. مفاتیح الغیب
2.  شرح الهدایة الاثیریه
3. المظاهر الالهیة
4. رسالة الحدوث
5. زاد المسافر
6. اتصاف الماهیة بالوجود
7. اجوبة المسائل الجیلانیة
8. اجوبة المسائل الکاشانیة
9. اجوبة المسائل النصیریة
10. اجوبة مسائل بعض الخلان
11. اصالة جعل الوجود
12. اکسیر العارفین
13. الحشر
14. الحشریة
15. رسالة الشواهد الربوبیة
16. الفوائد
17. المسائل القدسیة
18. الواردات القلبیة
19. ایقاظ النائمین
20. الخلسة
21. رسالة القضاء و القدر
22. رسالة فی التشخص
23. رساله اتحاد العاقل و المعقول
24. رساله خلق الاعمال
25. رساله سریان الوجود
26. رسالة المزاج
27. لمیة اختصاص المنطقة بموضع معین
28. کسر اصنام الجاهلیة
29. متشابهات القرآن

از سی و چهار منبعی که نام برده‌اید، بیشتر آنها (29 اثر) از آثار صدرالمتألهین شیرازی است؛ با این‌حال، جای مشهورترین اثر فلسفی ملاصدرا یعنی اسفار اربعه در این مجموعه خالی است! آیا دلیل خاصی دارد که این اثر چکیده‌نویسی نشده است؟

برای پاسخ به این سؤال لازم است به تاریخچه این مجموعه اشاره‌ای شود. پیش از تاسیس مركز پژوهشی دائرة‌المعارف، موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی با همكاری بنیادی كه درباره ملاصدرا پژوهش‌هایی را انجام می‌داد، اقدام به چكیده نویسی و نمایه نویسی آثار ملاصدرا کردند. با توجه به اینكه كتاب اسفار ملا صدرا قبلاً توسط مرکز دیگری چكیده و نمایه نویسی شده بود، تصمیم گرفته شد کار مشترک این دو مرکز با دیگر آثار ملاصدرا آغاز شود و پس از پایان كار، چكیده‌ و نمایه‌های اسفار نیز بررسی و در صورت نیاز بازنویسی یا تكمیل شود. اما همكاری این دو مركز ادامه نیافت و كاربرگ‌های نوشته شده نیز بایگانی شد. پس از راه‌اندازی مركز دائرة‌المعارف، این كاربرگ‌ها به دائرة‌المعارف واگذار شد تا این تحقیقات نیمه‌کاره را به انجام برساند. با پایان یافتن چکیده‌نویسی سایر آثار ملاصدرا، با توجه به هزینه زیاد این فعالیت و نبود بودجه و کمبود محققان توانا، شورای عالی مرکز تصمیم به توقف چکیده‌نویسی منابع گرفت و دیگر مجالی برای چکیده کردن اسفار اربعه ـ که خود پروژه سنگینی بودـ نماند. بنابراین همان آثار پایان‌یافته ملاصدرا با ضمیمه شدن چند كتاب مهم فلسفی دیگر كه قبلا در مركز پژوهشی دائره‌المعارف علوم عقلی اسلامی چكیده و نمایه شده بود ادغام و آماده انتشار است.

در توضیحات شما اشاره شده که برخی آثار، در مراکز دیگر نیز مورد تحقیق و پژوهش قرار گرفته‌اند؛ چه تفاوتی میان فعالیت‌های تحقیقاتی شما با دیگر مراکز مشابه است؟

چكیده‌نویسی و نمایه‌زنی منابع مهم، و کارهایی از این دست، پیشینه‌ای مشابه در بعضی از مراكز تحقیقاتی داشته است؛ ولی برخی مراکز در چکیده‌نویسی، به تخلیه کامل متن روی آوردند؛ یعنی محقق همه برداشت‌های خود از یک متن را به عنوان چکیده آن متن استخراج می‌کند. این کار، از یک سو، با رعایت اختصار و گویایی چكیده‌ها ناسازگاری عملی دارد و از سوی دیگر، امكان دستیابی سریع به محل درج همة مطالب مورد نظر را با مشکل روبرو می‌سازد؛ زیرا فراوانی اطلاعاتی كه ذیل یك موضوع قرار می‌گیرند، معمولاً محقق را ناچار می‌کند تا برای دستیابی به مطلب مورد نظر خود، متن‌های مربوط به همة آنها را ببیند، كه این كار مستلزم زمان زیادی است. مشکل دیگری که در این شیوه وجود دارد، سلیقه‌ای شدن چکیده‌هاست. یعنی وقتی بنا بر تخلیه کامل متن باشد، برداشت‌های محققان چکیده‌نویس و کاربران از یک متن یکسان نخواهد بود.  ولی در شیوه‌ای که مرکزپژوهشی دائره‌المعارف در پیش گرفت، به‌جای تخلیه کامل متن، محققان سعی کردند در چکیده‌نویسی، با دقت زیاد، ریزترین موضوعات مندرج در متن را استخراج کنند. ولی برداشت از یک متن را به عهده مخاطبان بگذارند که بی‌گمان این شیوه مطمئن‌تر و کاراتر خواهد بود. 

کوتاه سخن آنکه، صرف نظر كردن از تخلیه كامل متن و به جای آن توجه ویژه به دقت در آدرس‌دهی و محدود كردن دامنه مطالب در چكیده‌ها و تركیبی‌كردن نمایه‌ها، از ویژگی‌های اختصاصی چكیده‌ها و نمایه‌های این مركز است كه در مقایسه با كارهای مشابه در مراكز دیگر بی‌سابقه است.

اگر امکان دارد شیوه این مرکز در به‌کارگیری نمایه‌های ترکیبی برای چکیده‌های مطالب را به‌صورت کاربردی و با جزئیات بیشتر بیان فرمایید ؟

در این شیوه، نخست چكیده‌هایی از محتوای مطالب متن به شیوه‌ای تعلیمی و گویا تهیه می‌گردد و سپس، برای هر کدام از چكیده‌ها، نمایه‌هایی تركیبی و كاربردی ساخته می‌شود. آن‌گاه هر یك از این نمایه‌ها ذیل كلیدواژه یا كلیدواژه‌هایی قرار می‌گیرند. برای استفاده از این مجموعه، پژوهشگری که در پی مطلبی می‌گردد، چند راه برای دستیابی به نشانی محل درج مطلب خود دارد. طبیعی‌ترین، دقیق‌ترین و كوتاه‌ترین راه این است كه برابر حروف الفبا، كلیدی‌ترین واژه خود را جست‌وجو كند تا در ذیل آن، نمایه‌های تركیبی مربوط به آن كلیدواژه را بیابد و از میان آنها، نمایه یا نمایه‌های مورد نظر خود را برگزیند و پس از آن، از طریق آنها چكیده‌های مربوط به نمایه‌های انتخاب شده را ملاحظه كند و با مطالعه آنها، به‌دست آورد كه آیا نشانی مورد نظر، مطلبی مناسب با موضوع تحقیق او را دربر دارد یا خیر؟ در صورتی كه محتوای چكیده، بیانگر ارتباط متن با مطلب مورد نظر او باشد، به سراغ خود متن خواهد رفت و چون چكیده‌ها حالت تعلیمی دارند و از گویایی لازم برخوردارند، محقق می‌تواند به‌سرعت متن را بفهمد و مطلب مورد نظر خود را از آن استخراج كند.

برای روشن شدن ارزش نمایه‌های موضوعی دو مثال از نمایه‌های همین اثر می‌آوریم:

1. برای عنوان «علم» کلیدواژه‌های متعددی در نظر گرفته شده است که یکی از کلیدواژه‌ها «العلم» (فن) است. پژوهشگر با مراجعه به این کلیدواژه، به مطالبی از قبیل اقسام علم، تداخل علوم، تفاوت و تمایز علوم، ملاک افضلیت یک دانش بر دانش دیگر و ترابط العلوم در قالب نمایه‌های متعدد با آدرس های فراوان دست می یابد.
2. ذیل کلیدواژه «راسخون فی العلم» 84  نمایه ثبت شده است و مباحثی مانند: راسخان در علم چه کسانی هستند و چه صفاتی دارند، تشبیه و تنزیه و تأویل آیات از نگاه راسخان در علم، اخذ به باطن و ظاهر قرآن، عقاید آنان در موضوعات گوناگون از واجب تعالی گرفته تا ممکنات، قابل دستیابی است.

گفتنی است، با توجه به اینكه تدوین چكیده مختصر، گویا و دارای جنبه تعلیمی، به فهم دقیق متن‌های تخصصی و تحلیل روشن از آن نیاز دارد، این مركز، برای تهیه چكیده‌ها تنها، از پژوهشگران فاضل بهره برده است و چكیده‌های تهیه شده آنها نیز توسط پژوهشگران دیگری، با متن‌های اصلی مقایسه شده و اصلاح گردیده‌اند.

آیا این‌گونه آثار، که چکیده مطالب منابع هستند، محققان را از مراجعه به منابع بی‌نیاز می‌سازند؟ و یا اینکه تنها دستیار و کمک‌کار پژوهشگران به‌شمار می‌آیند؟

معمولاً پژوهشگران به گزارش دیگران از متون اعتماد نمی‌كنند. بنابراین، چكیده‌های تهیه شده هرگز مورد اعتماد كامل محققان قرار نمی‌گیرند. از این رو، مخاطبان به ناچار باید خود متون را ببینند و مطالب مورد نظر خود را مستقیم از آن به‌دست آورند، امّا همان‌گونه که پیش‌تر نیز اشاره شد، هدف در تهیه چكیده و نمایه‌های تركیبی این است كه محققان بتوانند دقیق‌ترین نشانی را از مطالب مورد نظر خود به‌دست آورند، نه اینكه با استفاده از چكیده‌ها از متون اصلی منابع مستغنی شوند و آنها را به‌كلی رها كنند و بدون چكیده و نمایه تركیبی، به آسانی و با سرعت نمی‌توان محل درج مطالب را به صورت دقیق یافت.

لطفا کمی هم درباره قالب‌های عرضه این محصول توضیح دهید. آیا این اثر تنها در قالب کتاب عرضه شده یا به‌صورت لوح فشرده نیز عرضه شده است؟ و اگر چنین است چه تفاوتی میان کتاب و لوح فشرده وجود دارد؟

بله این اثر افزون بر عرضه آن در قالب کتاب 7 جلدی، به‌صورت نرم‌افزار نیز عرضه شده است. ولی درباره عرضه نرم‌افزاری آن، باید یادآور شوم که دو نوع لوح فشرده در این زمینه عرضه می‌شود؛ یکی لوح فشرده جامع، که خود مستقل است؛ دیگری لوح فشرده همراه کتاب، که این‌دو با هم تفاوت دارند.

اما لوح فشرده جامع: این لوح فشرده دربردارنده متن منابع به دو صورت حروف‌چینی یا اسكن، چكیده‌ها، نمایه‌ها، کلید‌واژه‌های این كتاب‌ها و اصطلاح‌نامه فلسفه است.

این نرم‌افزار دارای امكانات فراوان و قابلیت جست‌وجوهای ساده و پیشرفته متعددی است و به‌وسیله آن، می‌توان به تناسب نرم‌افزار تهیه شده از راه‌های مختلف از متن، چكیده‌ها، نمایه‌های كتاب و اصطلاح‌نامه‌ فلسفه  بهره برد. این نرم‌افزار به‌صورت مستقل و به عنوان نسخه جامع عرضه شده است.

نوع دیگر، لوح فشرده همراه است كه به کتاب پیوست شده است و به همراه آن عرضه می‌شود. این لوح فشرده متن تایپ‌شده یا اسكن‌شده نسخه‌ای از منابع را دربردارد كه استخراج چكیده‌ها، نمایه‌ها و ارجاعات (به صفحه و سطر) بر اساس آن نسخه بوده است. این لوح فشرده، دو فایده برای کاربران دارد: اول آنکه، در صورت در دسترس نبودن اصل این نسخ، می‌توانند به آن مراجعه كنند؛ دوم آنكه، وجود متن تایپ‌شده بیشتر منابع در این لوح فشرده، قابلیت جست‌وجوی لفظی را فراهم آورده است.

در پایان اگر نکته‌ای است که نیازمند توضیح می‌دانید، بفرمایید

شایسته است از همگی کسانی که در پدیدآوردن این اثر ما را یاری رساندند و به نحوی در تولید اثر سهمی داشته‌اند تقدیر و تشکر شود. از ریاست عالیه موسسه حضرت علامه مصباح یزدی دامت برکاته گرفته تا ریاست محترم مرکز جناب حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر احمد ابوترابی و مدیران زحمت‌کش مرکز به‌ویژه جناب حجت‌الاسلام آقای دکتر اکبر راشدی‌نیا که مسئولیت مستقیمی در این امر داشته‌اند و نیز همه محققانی که در این فعالیت، با ما همکاری داشته‌اند صمیمانه سپاسگزاریم.