تدوین فرهنگنامه‌های تخصصی
تدوین فرهنگنامه‌های تخصصی علوم عقلی اسلامی
همان‌گونه که از نام این مرکز پیداست، رسالت اصلی این مرکز، تدوین فرهنگنامه‌های تخصصی در هر یک از رشته‌های علوم عقلی اسلامی است. هر یک از فعالیت‌های پژوهشی این مرکز به گونه‌ای انجام شده است که با چشم‌پوشی از کارآیی آنها در تدوین فرهنگنامه‌ها نیز، ازرشمند است و کاربرد مستقل و مفید دارد؛ اما هدف اولیه و اصلی همه آنها فراهم آوردن زمینه‌های لازم برای دستیابی به مقالات فرهنگنامهای هماهنگ با مطلوب‌ترین معیارها و قابل عرضه در سطح بین‌المللی بوده است.
ازاین‌رو، اگر این فعالیت‌ها طبق روال موجود ادامه یابند، حاصل آنها فرهنگنامه‌هایی تخصصی در هر یک از رشته‌های علوم عقلی اسلامی خواهد بود.
شیوه‌نامه‌ها
در راستای تدوین مقالات مطلوب، افزون بر فعالیت های بنیادی و مقدماتی که برای دستیابی به مقالات تاکنون انجام شده است و هر كدام شیوه‌نامه خود را دارد، تدوین ضوابط و تنظیم شیوه‌نامه‌های مختلفی كه مستقیماً در تدوین مقالات و تنظیم دائره‌المعارف مؤثر بلكه ضروری‌اند، در دستور کار این مرکز قرار گرفت و حاصل این تلاش تاکنون، تدوین و نهایی‌سازی چند شیوه‌نامه و آیین‌نامه بوده است.
دستیابی و نهایی‌سازی شیوه‌نامه تدوین مقالات دائرهًْ‌المعارفی، شیوه‌نامه ویرایش فنی و صوری، شیوه‌نامه ویرایش نگارشی، شیوه‌نامه تنظیم ارجاعات و فهرست منابع مقالات و آیین‌نامه گردش‌کار مقاله‌نویسی از جمله دستآوردهای این تلاش است و شیوه‌نامه كتاب‌سازی دائره‌المعارف در دستور كار مركز قرار دارد. پیش‌نویس این شیوه‌نامه‌ها با مراجعه به معتبرترین منابع و با استفاده از آخرین دستآوردهای موجود در هر یک از آنها تهیه گردید و این پیش‌نویس‌ها در جلسات متعددی با حضور کارشناسان بررسی و تصویب سپس به تأیید شورای عالی مرکز رسیده است و در حال تنظیم و آماده‌سازی برای عرضه عمومی است.
آیین‌نامه مدخل‌های مشترک
یکی از نکات قابل توجه در مورد دائرهًْ‌المعارف‌های علوم عقلی اسلامی این است که در بسیاری از موارد، مدخل‌های دائرهًْ‌المعارف‌های رشته‌های مختلف علوم عقلی با هم مشترک‌اند. مدخل‌های مشترک به ویژه میان رشته‌های منطق، معرفت‌شناسی و فلسفه، بسیار زیاد است و تعداد مدخل‌های مشترک میان رشته‌های فلسفه اخلاق، فلسفه حقوق و فلسفه سیاست نیز قابل توجه است. در سایر رشته‌ها نیز كمابیش مدخل‌های مشتركی وجود دارد.
از جمله مشکلات این مدخل‌ها این است که چه بسا مباحث مقالات آنها نیز مشترک باشد و در بعضی موارد تشخیص اینکه یک مدخل اصالتاً مربوط به کدام رشته است و در کدام رشته، بالتبع مطرح شده است کار آسانی نیست.
از این رو، مرکز برای زمینه‌سازی تفکیک دقیق مدخل‌ها و حیثیت‌های مختلف بحث در هر رشته، و پیشگیری از کار هم‌عرض و تکراری، به منظور تفکیک مدخل‌ها و تعیین جایگاه دقیق هر موضوع در رشته‌های علوم عقلی، آیین‌نامه‌ای به عنوان آیین تعیین وضعیت مدخل‌های مشترک تصویب کرده است که براساس آن گروه‌های علمی، جایگاه مدخل‌ها در علوم مختلف را مشخص می‌سازند.
اجزای مقالات
براساس شیوه‌نامه‌ای که برای تدوین مقالات دائرهًْ‌المعارفی در این مرکز به تصویب رسیده است، یک مقاله دائرهًْ‌المعارفی از سه بخش تشکیل می‌گردد، اصل مقاله و دو پیوست.
اصل مقاله، متنی است که با رعایت ضوابط، گزارشی جامع، دقیق، کوتاه و با ذكر مستندات کامل، از موضوع مقاله (مدخل) ارائه می‌دهد.
در پیوست اول مقاله، وضعیت جغرافیایی مدخل از جهت اصطلاح اعم، اخص، مترادف‌ها و مشترك‌های لفظی و مباحث مرتبط گزارش می‌شود. این گزارش، در واقع برخاسته از اصطلاح‌نامه مدخل است که قبلاً تهیه شده است و در اینجا با بیانی روشن و متعارف عرضه می‌گردد.
در پیوست دوم مقاله، تعاریفی از مدخل که در متون اصلی و معتبر ارائه شده است به ترتیب تاریخی و با حذف تعاریف تکراری گزارش می‌شود. در این پیوست، هیچ دخل و تصرفی در متن تعاریف انجام نمی‌گیرد بلکه با نقل قول مستقیم و بدون ترجمه در معرض استفاده پژوهشگران قرار می‌گیرد.
این دو پیوست به صورت‌های مختلفی قابل عرضه‌اند؛ می‌توان آنها را بهمراه متن مقاله در یك مجموعه عرضه کرد، که در این صورت، دید جامع‌تر و روشن‌تری از مدخل برای پژوهشگران فراهم می‌آورند؛ همچنین این دو پیوست قابلیت عرضه مستقل دارند. پیوست اول در واقع اصطلاح‌نامه مدخل است و پیوست دوم اگر به صورت مستقل عرضه شود در واقع فرهنگنامهای از یک رشته علمی به شمار می‌آید.
بنابراین، در هنگام تدوین یك مقاله، در واقع سه كار مستقل در حال انجام است و سه دستاورد مستقل دارد.
ویژگی‌های متن اصلی مقاله
ضوابط سخت‌گیرانه‌ای که برای تدوین مطالب در شیوه‌نامه تدوین مقالات دائرهًْ‌المعارفی در نظر گرفته شد به گونه‌ای است که اگر به صورت دقیق رعایت گردند حاصل آن، دائرهًْ‌المعارفی خواهد شد که همه مزایای معتبرترین دائرهًْ‌المعارف‌های موجود جهان را خواهد داشت و ضعف‌ها و کاستی‌های آن را ندارد. برخی از اجزای محتوایی این مقالات عبارتند از:
شناسه (معرفی کوتاه مدخل)؛ بیان اهمیت مدخل؛ وجه تسمیه؛ بیان تاریخچه و سیرتحولات مدخل به لحاظ لفظ و محتوا، با تأکید بر بیان مبتکران؛ گزارشی دقیق، کامل و کوتاه از مباحث اصلی مرتبط با مدخل؛ احکام و ویژگی‌ها؛ بیان تعاریف؛ ارائه یک تعریف به عنوان تعریف منتخب، به همراه ارائه مستندات مطالب به صورت دقیق و کامل؛ ارائه فهرست منابع در پایان مقاله.
هر چند مقاله‌نویسان در مقام بیان مطالب باید به دور از جانب‌داری علمی و غیرعلمی به گزارش دقیق از مطالب بپردازند اما حق دارند در پایان گزارش، دیدگاه خود را به صورت روشن و کوتاه در بخشی کاملاً مجزا و قابل تشخیص درباره درستی یا نادرستی محتوای مطالب ارائه دهند. این بخش می‌تواند، ارزش مداری را با گزارشی بودن مقاله تضمین كند.
همچنین مقاله‌نویسان موظف هستند که مقالات خود را با توجه به دیدگاه‌های رقیبی که درباره دیدگاه عالمان عقلی وجود دارد ـ به ویژه در غرب ـ یعنی ناظر به آنهاست، مطالب خود را بیان کنند؛ هرچند نمی‌توانند، مستقیماً به دیدگاه‌های غربی بپردازند مگر آنکه مدخل اصلی یا ضمنی یا نمایه مستقیماً مربوط به دیدگاه‌های عالمان عقلی غرب باشد. افزودن این بخش، كاربردی بودن و بروز بودن مقالات را تأمین می‌كند.
دائرهْ‌المعارف منطق
همان‌گونه که اشاره شد در برخی از رشته‌های علوم عقلی اسلامی، این مرکز به مرحله دوم (فاز دوم) از کار خود رسیده است یا به آن نزدیک شده است؛ یعنی پس از فراهم شدن تحقیقات بنیادین و مقدمات، توانسته است کار اصلی خود، یعنی تدوین مقالات دائره‌المعارفی را آغاز کند.
به لحاظ ترتیب منطقی و از جهت فراهم شدن زمینه‌های کار، دانش منطق، اولین دانشی است که این مرکز توانسته است کار تدوین دائرهْ‌المعارف در آن آغاز کند.
برای دائرهْ‌المعارف منطق، از میان حدود شش هزار اصطلاح مصوب، حدود 450 مدخل به عنوان مدخل اصلی به تصویب رسیده است و سایر اصطلاحات غالبا مدخل ضمنی یا ارجاعی شده‌اند. کار تدوین مقالات از مدخل‌های ردة قضیه که مهمترین رده این دانش به شمار می‌آید آغاز شده است.
شایان ذكر است، تدوین دوره‌ای مقالات به جای الفبایی نیز فواید فراوانی دارد البته هر رده در درون خود، به صورت الفبایی عرضه خواهد شد و كل دائره‌المعارف نیز به دو صورت رده‌ای و الفبایی قابل عرضه است.
صعوبت‌های ویژه در تدوین مقالات منطق
منطق ارسطو
تدوین مقالات دانش منطق با مشکلات متعددی روبرو شد؛ اولاً، در سیر تاریخی دانش منطق در میان مسلمانان، نمی‌توانستیم از دیدگاه‌های ارسطو را نادیده بگیریم، در حالی‌که متون منطقی ارسطو و ترجمه‌های آن به زبان عربی و انگلیسی و حتی فارسی صعوبت ویژه‌ای دارد و پژوهشگرانی که بتوانند متن کتابهای ارسطو را به صورت دقیق و مستقیم بفهمند اگر در كشور نایاب نباشند بسیار اندک‌اند.
رفع این مشکل را مرکز از طریق پرورش محققانی ویژه برای آشنایی با متون ارسطو و شارحان آن دنبال کرد. این پژوهشگران افزون بر مطالعه متون ارسطو و شارحان آن، این متن‌ها را نمایه و دیدگاه‌های ارسطو را با استفاده از شرح شارحان از متن کتابهای اصلی خودِ ارسطو استخراج می‌کنند و زمینه وارد کردن این دیدگاه‌ها را در مقالات منطق فراهم می‌کنند.
منطق رواقی مگاری
مشکل دوم، منطق رواقیون و مگاریون است. بی‌تردید فهم دقیق منطق مسلمانان و ارائه تاریخی درست در آن بدون فهم دقیق منطق مگاری و رواقی ممکن نیست. این در حالی است که در آغاز کار خود نتوانستیم پژوهشگران یا منطق‌دانانی را در کشور بیابیم که با منطق رواقیون آشنایی را لازم داشته باشند.
برای رفع این مشکل در گام نخست منابع اصلی مرتبط با رواقیون را شناسایی کردیم و در گام دوم پژوهشگرانی را برای کار تخصصی و تحقیق در منطق رواقیون به کار گرفتیم. با توجه به اینکه برخی از متخصصان در منطق به آسانی نمی‌توانستند از متون اصلی مرتبط با رواقیون به زبان اصلی بهره گیرند. برای سرعت‌بخشی در كار آنها و استفاده از منابع اصلی، برخی از این متون را ترجمه کردیم.
در گام بعد ترسیم نقشه جامع منطق مگاری ـ رواقی و تنظیم اصطلاح‌نامه منطق رواقی و تعیین ارتباط آنها با منطق ارسطویی، در دستور کار مرکز قرار گرفت. در گامی دیگر، مدخل‌های رواقی از میان اصطلاح‌نامه برگزیده و جایگاه آنها در میان مدخل‌های اصلی منطق تعیین می‌شود. مراحل مختلف این کار در مرکز در حال انجام است و امید آن است که کمتر از یک سال آینده، مراحل گفته شده به انجام برسد و زمینه کامل برای استفاده از منطق رواقیون و وارد کردن دیدگاه‌های آنها در مقالات منطقی فراهم شود.
پس از فراهم آمدن این زمینه‌ها، متخصصان تربیت شده در منطق مگاری ـ رواقی با مراجعه به متون رواقی، دیدگاه های رواقیون را در باب هر یک از موضوعات (مدخل‌ها)، استخراج و در مقالات وارد خواهند کرد. کار استخراج دیدگاه‌های رواقیون نیز آغاز شده است.
مقایسه با منطق‌های جدید
مشکل سوم در تدوین مقالات این است که چون قرار بر این است که محتوای مقالات ناظر بر دیدگاه‌های رقیب باشد منطق‌های جدید نیز باید در دستور کار قرار می‌گرفتند.
این موضوع نیز با مشکلات گوناگونی روبروست؛ مهمترین مشکل این است که باید متخصصانی در منطق قدیم داشته باشیم که با منطق‌های جدید نیز آشنا باشند تا بتوانند بدون جانب‌داری غیرعلمی در موارد لازم به مقایسه دقیق و درست این دو منطق بپردازند.
دست‌کم، کمیاب و نادربودن چنین متخصصانی در کشور، ادعایی گزاف نیست، خوشبختانه هستند کسانی که در باب مقایسه این دو گونه منطق قلم می‌زنند؛ اما بی‌تردید تا رسیدن به پختگی لازم در این امر راهی طولانی باقیمانده است. این مرکز از پی‌گیری این موضوع نیز ناامید نیست و این امر به صورت اصولی در حال پی‌گیری است و راه‌اندازی دوره‌هایی برای آشنایی بیشتر و كام‌لتر حوزویانی كه در منطق قدیم تخصص دارند و اجمالاً از فهم درست آنها از منطق قدیم، نگرانی و تردیدی وجود ندارد از جمله برنامه‌های مركز برای رفع این نقیصه است.
شایان ذکر است تدوین مقالات به خاطر این نقیصه، تعطیل نشده است. امیدوارم بتوانیم تا زمان عرضه نخستین مجلدات دائرهًْالمعارف منطق این کاستی را در مقالات مرتبط با منطق‌های جدید برطرف سازیم و یا حداکثر تا ویرایش دوم، پژوهش‌های انجام شده در این باب را در ضمن مقالات دائرهًْالمعارف منطق در اختیار پژوهشگران و علاقمندان منطق قرار دهیم.
دائره‌المعارف عرفان نظری
دومین دانشی که مقاله‌نویسی دائرهًْالمعارف را در آن آغاز کرده‌ایم، عرفان نظری است.
هرچند هنوز تهیه و تنظیم اصطلاح‌نامه عرفان نظری به پایان نرسیده است و همه مدخل‌های آن استخراج و تصویب نشده‌اند اما چون این مرکز به دلیل راه‌اندازی دوره‌های آموزش عرفان، از پژوهشگران برجسته‌ای برخوردار است توانسته است کار آزمایشی در تدوین مقالات عرفان نظری را نیز آغاز کند.
دائرهًْ‌المعارف‌های دیگر
خوشبختانه زمینه‌های لازم برای تدوین دائرهًْالمعارف در دانش‌های معرفت‌شناسی، فلسفه، کلام، فلسفه اخلاق و فلسفه فراهم شده است، تنظیم اصطلاح‌نامه‌ها و استخراج مدخل‌های این رشته‌ها انجام شده است، نمایه‌نویسی مهمترین منابع برخی از این رشته‌ها آغاز شده است و امیدواریم تا یكسال آینده به اتمام برسد و پژوهشگران توانمندی در مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی برای انجام این کار تربیت شده‌اند و اساتید برجسته قابل استفاده دیگری نیز در کشور برای تحقق این امر وجود دارند، اما متأسفانه محدودیت منابع مالی و امکانات و مضیقه‌های مختلف مرتبط با آنها، دست ما را برای آغاز به کار تدوین مقالات در این رشته‌ها به کلی بسته است.
بدان امید که این محدویت‌ها برطرف شود و زمینه‌های انجام وظیفه و دستیابی به منویات امام راحل و نایب برحقش مقام معظم رهبری و معرفی اسلام ناب به جهانیان فراهم شود.
