پاسخ به مقاله «نقد كتابشناسی منطق و تاریخ منطق» / رضا امیری (مسئول واحد کتابشناسی)
پیش‌تر مقاله‌ای با عنوان معرفی و نقد «کتابشناسی منطق و تاریخ منطق» در نخستین شماره از نشریه وزین «فصلنامه نقد كتاب، اطلاع رسانی و ارتباطات» منتشر شده بود که وب‌سایت مرکز پژوهشی دائره المعارف نیز خلاصه‌ای از آن را باز نشر کرده بود.
نویسنده محترم ضمن تجلیل و تعریف «کتابشناسی منطق و تاریخ منطق» که یكی از محصولات مركز پژوهشی دائرةالمعارف علوم عقلی اسلامی است نقدهایی را نیز بدان وارد دانست. جهت اطلاع بیشتر از مطالب مقاله همایی اینجا را کلیک کنید
هم‌اینک پاسخ جناب آقای رضا امیری (مسئول واحد کتابشناسی مرکز پژوهشی دائره‌المعارف) به برخی از آن نقدها که در ششمین شماره از همان نشریه وزین منتشر شده است بازنشر می‌گردد:
در آغاز سپاس خود را به نویسنده محترم مقاله، تقدیم و خرسندی خود را از هر نقدی اعلام می‌كنیم. نقد سازنده همانند آب برای درختان است كه نه تنها آن را از خشك شدن می‌رهاند، بلكه موجب حیات، شادابی و ثمربخش بودن آن می‌شود. معمولا اثری مورد نقد قرار می‌گیرد كه شایستگی لازم را دارا باشد، از این رو، معمولا نقد یك اثر، هم، نشانی از اهمیت آن اثر است و هم، موجب اصلاح و بازسازی آن می‌شود.
چون زند او نقد ما را بر محك / پس یقین را باز داند او ز شك
چون شود جانش محك نقدها / پس ببیند قلب را و قلب را
(مولوی، مثنوی معنوی، دفتر اول)
همانگونه كه در مقاله آقای همایی نیز آمده است هدف اصلی این مركز تدوین دائرةالمعارفها و فرهنگ‌نامه‌هایی در اصطلاحات هر یك از علوم عقلی اسلامی است، این مركز برای دست‌یابی به این هدف به برخی تحقیقات مقدماتی برای سرعت‌بخشی و تسهیل در كار محققان خود پرداخت كه هدف از این تحقیقات انتشار عمومی محصولات آنها نبوده است؛ از جمله این تحقیقات، تشكیل پرونده علمی برای هر یك از مدخل‌ها، تهیه اصطلاح‌نامه هر یك از رشته‌های علوم عقلی وتهیه انواع كتابشناسیهای هر رشته است. نتیجه این مقدمات، محصولات فراوانی شد كه هر چند در ابتدا، قصد انتشار آنها را نداشتیم اما، با تشخیص و پیشنهاد كارشناسان، عرضه این دست‌آوردها نه تنها مفید بلكه در برخی موارد لازم دانسته شد چه آنكه جای چنین آثاری را در جامعه علمی خالی‌دیدند. بنابراین، كتابشناسیهای این مركز نیز اصالتا برای رفع نیازهای داخلی خود مركز تهیه شده است از این رو،یك كتابشناسی جامع و مشتمل بر همه كتابخانه‌های كشور و بر اساس معیار، زمان و مكان مشخصی تعریف نشده است، اما با این وجود در درون خود نظمی ویژه دارد و در نوع خود از جهت كیفیت و كمیّت كاری نوآورانه و بی‌نظیر به شمار می‌آید.
شایان ذكر است در «مركز پژوهشی دائرةالمعارف علوم عقلی اسلامی»، با هدف معرفی كتاب‌ها و موضوعات آنها چند نوع كار انجام شده است:
- «كتابشناسی مختصر و اجمالی» كه نمونه آن همین كتاب «كتابشناسی منطق و تاریخ منطق» است؛
- «كتابشناسیهای تفصیلی» كه افزون بر ویژگی‌های موجود در كتابشناسی مختصر، موضوعات منابع به صورت تفصیلی استخراج و به صورت درختی با درج شماره صفحات موضوعات تنظیم شده است. حجم این نوع كتاب‌شناسی‌هابه لحاظ اطلاعات استخراج شده از یك كتاب چندین برابر حجم كتابشناسی اجمالی است.این كتابشناسی نیز در موضوعات عقلی است وكتاب شناسی‌های منطق وتاریخ فلسفه از آن مجموعه آماده انتشار یا درحال صفحه آرایی است؛
- نمایه‌نویسی منابع مهم علوم عقلی؛ در این فعالیت كتاب‌ها نمایه تركیبی شده‌اند و نمایه‌های كتاب‌ها، ذیل كلیدواژه‌ها در كتاب و نرم‌افزار عرضه می‌شود؛
- فهرست‌نویسی تفصیلی منابع مهم؛ در این نوع فعالیت، كتاب‌های مهم توسط متخصصین، مطالعه و برای آنها فهرست‌هایی محتوایی در عبارات كلیشه‌ای تهیه می‌شود و بر فهرستها نمایه‌هایی نوشته وذیل كلیدواژه‌ها قرار می‌گیرند. محصولات زیادی از این نوع كار در این مركز، ذیل عنوان «معجم‌های موضوعی» علوم مختلف عقلی تاكنون منشتر شده است.
- چكیده و نمایه منابع؛ در این نوع فعالیت، كتاب‌های بسیار مهم توسط متخصصین، مطالعه و به صورت دقیق تلخیص و در عبارات كلیشه‌ای قرار می‌گیرند و بر آنها نمایه‌هایی نوشته وذیل كلیدواژه‌ها قرار می‌گیرند. محصولات زیادی از این نوع كار نیز در این مركز، ذیل عنوان «معجم‌های موضوعی» علوم مختلف عقلی تاكنون منشتر شده است.
حاصل آنكه، با توجه به اینكه كتابشناسیها با قصد انتشار و به عنوان كار مناسب بازار تهیه نشده است، بلكه با هدف علمی تهیه شده است، با سایر كارهای از این نوع تفاوتهایی دارد؛ این هدف از یك طرف، امتیازاتی را در این مجموعه ایجاد كرده است، و از سوی دیگر از جهت برخی گزینه‌ها نارسایی دارد اما به هر حال، نسبت به آنچه تاكنون در این باره در مراكز دیگر تهیه و منتشر شده بی‌نظیر و بی‌سابقه است.
پاسخ به نقدهای كلی
با توجه به این مقدمه، به پاسخ نقدهای مقاله مذكور می‌پردازیم.
نقد نوع منبع: در صفحه 49 و 52 مقاله گفته شده است، پایان‌نامه‌ها در كتابشناسی منطق و تاریخ منطق یكی از انواع منابعی شمرده شده‌اند كه در این كتابشناسی معرفی شده است در حالیكه همه پایان‌نامه‌ها را در بر ندارد.
پاسخ: معرفی پایان‌نامه‌ها در دستور كار این مركز نبوده، دلیل اصلی این كار این بود كه مراكز علمی معمولا حاضر نیستند پایان‌نامه‌های خود را در اختیار دیگران قرار دهند. البته چند موردی كه در این كتاب آمده است مربوط به كتابخانه آستان قدس است كه به صورت كتاب صحافی شده در میان دیگر كتاب‌ها چینش شده است. این موضوع در مقدمه خود كتابشناسی صفحه23 نیز توضیح داده شده است.
نقد قلمرو مكان و زمان: مؤلف محترم آورده‌اند كه قلمروزمانی و مكانی كتابشناسیهای مركز كاملا معلوم نیست.
پاسخ:از آنجا كه كتابشناسیهای مركز با هدف انتشار نبوده بلكه هدف اصلی آن استفاده محققان این مركز بوده است، همه منابع كتابخانه خود مركز دائرةالمعارف و سپس كتابخانه مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)را در اولویت قرار داده و آنگاه برای تكمیل كتابشناسی به كتابخانه‌های مهمی چون آستان قدس، آیت‌الله مرعشی، كتابخانه مجلس و چند كتابخانة در دسترسِ دیگر مراجعه كرده‌ایم و تا زمانی كه تصمیم به آماده‌سازی این مجموعه برای انتشار و عرضه گرفتیم منابع در دسترس را به مجموعه خود می‌افزودیم از این رو، زمان بررسی كتابخانه‌های مركز و مؤسسه با زمان بررسی كتابخانه آستان قدس و ... یكی نیست؛ از طرفی شناسایی منابع در سال 1390متوقف شد و به غیر از مواردی اندك معرفی منابع دیگر، در دستور كار این مركز نبوده است.توضیح لازم درباره قلمرو مكانی كتابشناسی مركز در مقدمه كتاب ص12 آمده است.
نقدقلمرو زبان: در صفحه 51 از مقاله نقد، محدودیت زبان، به آثار عربی و فارسی،یكی از ایرادات كتابشناسی منطق دانسته شده است.
پاسخ: برای پاسخ به این نقد لازم است یادآوری كنیم به طور كلی كتابشناسیهای مركز در دو بخش فارسی ـ عربی و لاتین عرضه می‌شوند كه هر كدام خود به دو شكل كتابشناسی اجمالی و كتابشناسی تفصیلی خواهند بود. این كتاب، مجلد اول از بیست و یك مجلد منابع كتابشناسیهای اجمالی در منابع فارسی و عربی است كه تاكنون منتشر شده است و به علت حجیم شدن كتاب و كاربرد متفاوت، بخش لاتین این مجموعه‌ها جداگانه تنظیم شده است. كتابشناسی اجمالی انگلیسی در موضوع منطق و فلسفه در حال نهایی‌سازی برای انتشار است.
نقد: یكی از اشكالات ناقد محترم مربوط به چینش نام اشخاص است.
پاسخ: در پاسخ به این اشكال، لازم است به این نكته توجه شود كه یكی از مشكل‌ترین مراحل كتابشناسی، تشخیص و ترتیب چینش نام‌هاست. در كتابشناسیهای مركز این مشكل به سبب فراوانی نام‌های مشهور و غیر مشهور نمایان‌تر است. گاهی یك شخص در كتاب‌های مختلف به چندین شكل بیان شده و كار تشخیص نام‌های متعددی كه هویت واحدی دارند بسیار مشكل است، مشكل دیگر چگونگی چینش نام‌های قدیمی و یا عربی است كه برای تمام این موارد شیوه‌نامه‌هایی تهیه و طبق آن عمل شده است برخی از این ضوابط در مقدمه كتابشناسی، صفحه سیزده آمده است. در همه این موارد تلاش شده است كه به هیچ وجه سلیقه‌ای عمل نشود و در حد امكان رایج‌ترین ضابطه‌ها رعایت گردد و بدیهی است كه ممكن است دیدگاه‌های دیگری نیز وجود داشته باشد و طبیعی است كه چینش خاصی كه مطابق همه دیدگاه‌ها و سلیقه‌ها باشد ممكن نیست البته شاید در مواردی خطاهایی هم رخ داده باشد.
پاسخ به نقدهای جزیی
نقد: در صفحه 51 از مقالةنقد گفته شده است با اینكه در بیشتر موارد پدیدآوران تاریخ تولد و وفات و یا در مواردی واژه «معاصر» آمده اما در مانند «زین عاملی، محمدحسین» چیزی گفته نشده است.
پاسخ: تلاش این مركز این بوده است كه با مراجعه به منابع مختلف و حتی در مواردی با پرسش از خود پدیدآوران تاریخ تولد و وفات‌ها معین شود و در مواردی هم كه با قرائنی معاصر بودنشان مشخص شده واژه «معاصر» به جای تاریخ دقیق جاگذاری شده است، اما محققان این مركز،در مورد افرادی نتوانستند به تاریخ تولد و وفات یا معاصر بودن یا نبودن پدیدآور دست یابند چه آنكه همه نویسندگان، ایرانی نیستند جای این گزینه‌هابه ناچار خالی مانده است. منبع اولیه برای تعیین تولد و وفات خود آثاری بوده‌اند كه معرفی شده‌اند و در نوبت بعد به مراجعی مانند مستند مشاهیر، اطلاعات كتابخانه‌های موجود در سیمرغ مراجعه شده است و برای اطمینان بیشتر معمولا چندین كتابخانه مهم با هم مقایسه شده‌اند و گاهی به منابعی مانند زركلی و كشف‌الظنون نیز مراجعه شده است، اما چون بیشتر پدیدآوران در كتاب‌های مشهور و قدیمی مانند كشف‌الظنون و الذریعه موجود نیستند، مراجعه به آنها بی‌فایده است.
«فرهنگ اعلام علوم عقلی اسلامی» یكی از منابع مركز برای تاریخ تولدها و وفات‌ها بوده است. این منبع نیز از منابع معتبر است زیرا اطلاعات خود این كتاب بر اساس همان منابع مشهور و قدیمی است و بر خلاف نظر ناقد محترم، هماهنگی كتابشناسی این مركز با «فرهنگ اعلام علوم عقلی اسلامی»كه از آثار همین مركز است و در 5 جلد منتشر شده و مشخصات حدود 8000 نفر را در بر دارد از امتیازات این مجموعه است چون در آن كتاب در مورد نام مشهور و تاریخ‌های تولد و وفات مدخل‌های آن، كار خوبی زیر نظر متخصصان همین مركز انجام شده است.
نقد: در همان صفحه51 گفته شده است به جای نام نهاد تهیه كنندة اثری كه نویسنده مشخصی ندارد، بهتر بود نام خود كتاب به عنوان مدخل ذكر می‌شد.
پاسخ: به نظر می رسد اینطور نیست زیرا اولا معیار استانداردی در این مورد وجود ندارد و به علاوه طبق نظر كارشناسان این مركز، نام مراكز بهتر از نام كتاب است زیرا مراكز، پدیدآوران حقوقی این منابع هستند و دلیلی ندارد كه پدیدآوران واقعی را(هرچند اشخاص حقیقی نباشند)ندیده بگیریم و نام كتاب را كه با آن تناسب ندارد جای آن بگذاریم چه آنكه امروزه مرسوم است كه گاهی مركز پژوهشی و یا ناشر اثری بنابه دلایلی به عنوان شخصیت حقوقی مقدمه و یا مقاله‌ای را به نام خود همان مركز و یا ناشر به چاپ می‌رساند و حتی همین نام حقوقی را در زیر نوشته خود به عنوان پدیدآور درج می‌كند. همین معیار پاسخ این نقد را هم كه چرا نام نشریه و یا واژه نامعلوم در مدخل به جای نویسنده بكار رفته است نیز روشن می‌سازد.
نقد: در صفحه 52 آمده است كه چرا برخی مقالات زیر عنوان نشریه آمده است مانند نشریه الرصد، با اینكه این مقالات دارای پدیدآور هستند.
پاسخ: در پاسخ ناقد محترم را به این مطلب توجه می‌دهیم كه هیچ یك از این عناوینی كه ذیل عنوان نشریه آمده‌اند دارای نویسنده با شخصیت حقیقی نیستند، و حتی در برخی از آنها به شخصیت حقوقی تصریح دارد. دست‌كم مراجعه به یكی از این نشریات می‌توانست ناقد محترم را از این خطا مصون دارد.
نقد: در صفحه 52 گفته شده است كه در آثار چند جلدی ابتدا كل اثر و سپس همان اطلاعات در جلدها تكرار شده است.
پاسخ: یك نگاه اجمالی به این موارد (برای نمونه صفحه 265 عنوان «لغت نامه علی اكبر دهخدا» و صفحه 264 عنوان «ریاض‌الجنة») نشان می‌دهد كه بر عكس، نه تنها اطلاعات تكرار نشده، بلكه برای صرفه جویی، ابتدا اطلاعات مشترك جلدها در یك عنوان معرفی سپس هرجلد فقط شامل اطلاعات اختصاصی خود است و از تكرار اطلاعات مشترك خودداری شده است.
نقد: در همان صفحه52 همچنین آمده است كه چرا ترجمه و تصحیح‌های مختلف به عنوان یك مدخل مستقل در نظر گرفته شده است و نه یك مدخل فرعی؟
پاسخ: نخست اینكه تصحیح‌های مختلف به عنوان یك ردیف آورده نشده است و اگر اثری دارای چند تصحیح بوده و محقق به آن برخورد كرده باشد تصحیح مشهورتر را مدخل و موارد دیگر در توضیحات آن معرفی شده است. دوم اینكه چون ترجمه‌ها و شرح‌‌های یك اثر دارای ناشر و اطلاعات متفاوت هستند طبق شیوه‌نامه مركز، هر كدام ذیل همان نویسنده اثر به طور مستقل آمده‌اند. و دست آخر اینكه در این كتابشناسی به غیر از موارد چند جلدی، مدخل‌های فرعی در دستور كار نبوده‌اند و به نظر می‌رسد یك دست بودن، زیبایی متن و انتقال آسان اطلاعات به خواننده و مستقل بودن، بر ایجاد مدخل‌های فرعی اولویت داشته باشد.
نقد: در همان صفحه آمده است كه چرا آثاری مانند نقدها، معرفی‌ها و شرح‌ها كه مربوط به یك اثر خاص و وابسته به آن است زیر همان اثر معرفی نشده است؟
پاسخ:علاوه بر پاسخ قبل، همانگونه كه با اندكی دقت مشخص می‌شود معیار چینش در این كتابشناسی مؤلف محور بودن است لذا هر اثری زیر نویسنده همان اثر معرفی شده است، و در صورت لزوم در قسمت توضیحات به اصل اثر كه مورد نقد و شرح قرار گرفته نیز اشاره می‌شود.
نقد: در قسمت دیگر همین نقد گفته شده است گاهی نقد یك اثر معرفی شده است، اما خود اثر معرفی نشده است مانند مقاله «از منطق از نظرگاه هستی».
پاسخ: نخست اینكه عنوان مذكور توسط ناقد محترم یا به خطای حروف‌چین،اشتباه درج شده، عنوان درست آن «منطق از نظرگاه هگل (معرفی و نقد)» است؛ دوم اینكه همانگونه كه در مقدمه كتابشناسی آمده تنها منابع مربوط به علوم عقلی اسلامی و یا مرتبط با آن مانند منابع یونان و یا آثاری كه از نگاه مسلمانان مورد نقد و بررسی قرار گرفته است در اینجا معرفی می‌شوند، از این رو آثار فیلسوفان غرب از جمله هگل در دستور كار نبوده است.
نقد: در صفحه 53 یكی از ایرادهای این كتابشناسی را معرفی«مجموعه مدخل‌ها» و خود مدخل‌های آن اثر دانسته است.
پاسخ: در پاسخ باید گفت این یكی از ابتكارات كتابشناسی حاضر است. اول اینكه همانگونه كه گفته شد هدف اصلی این مركز تدوین فرهنگ‌نامه و دائرةالمعارف است لذا شناسایی مدخل‌های اصطلاحات و یا اشخاص از امور ضروری این مركز است و دوم اینكه صرف‌نظر از نیاز این مركز، به كتابشناسیها باید نگاه كاربردی كرد و باید توجه داشت كه هدف از كتابشناسیها، استفاده محققان است نه...، و معرفی مدخل‌هاییك منبع به ویژه منابع مرجع مانند دائرةالمعارفها و فرهنگ‌نامه‌ها آسان‌‌ترین راه معرفی اصطلاحات علمی است كه در هر پژوهشی كاربرد دارد؛ دیگر اینكه صرف معرفی اصل منابع مرجع كه معمولا مشهور هم هستند فایده و كاربرد بسیار اندكی دارد.
نقد:در صفحه 53 آمده است تكرار نقش اشخاص در فهرست پدیدآوران موجب دسترسی سریع به اطلاعات نمی‌شود.
پاسخ: به نظر می‌رسد برعكس،تكرار نقش‌ها موجب دسترسی سریع و آسان می‌شود، زیرا خواننده با یك نگاه اجمالی و بر اساس نیاز خود به این فهرست مراجعه می‌كند به عنوان مثال اگر كسی می‌خواهد فقط به تعلیقه، ترجمه و یا تألیف همان نویسنده مراجعه كند و نقش‌ها مشخص نباشد باید تمام شماره های منابع مورد نظر را در متن كتابشناسی جستجو كند.
نقد: در آخرین نقد، صفحه 54 نمونه‌ای از غلط‌های تایپی این كتاب را این می‌داند كه «المنطلق» به جای«منطق»نوشته شده است.
پاسخ: اولاً بر خلاف برداشت حدسی ناقد محترم، در اینجا واژه درست همان «المنطلق» است نه «المنطق»؛ ثانیاً، در منابعی به این گستردگی، احتمال خطاهایی اندك وجود دارد كه باید اصلاح شود.
